Jak zadbać o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży?

W ostatnich latach wiele uwagi poświęca się kwestii zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Uwagę przyciąga rosnąca liczba prób samobójczych oraz samookaleczeń dzieci i nastolatków, z niepokojem patrzymy również na złe warunki i niewystarczająca opieka na całodobowych oddziałach psychiatrycznych, długie oczekiwanie na wizytę psychiatryczną oraz brak programów profilaktycznych, które edukowałyby zarówno rodziców, jak i dzieci. W dalszym ciągu brak jest także działań skoncentrowanych na profilaktyce zaburzeń psychicznych. Świadomość, kiedy szukać pomocy, jakie symptomy powinny być niepokojące dla rodziców, jak uwrażliwić dzieci i młodzież na zmianę zachowania koleżanek i kolegów. A przede wszystkim, że to żaden wstyd. Zdrowie psychiczne jest tak samo ważne, jak zdrowie fizyczne (jak nie ważniejsze) i zajmowanie się naszą psychiką nie powinno być źródłem poczucia wstydu, a jedynie siły i odwagi, by w odpowiedni sposób zaopiekować się sobą.

Definicja zdrowia psychicznego według WHO

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje zdrowie psychiczne jako: „stan dobrego samopoczucia, w którym jednostka może realizować swój własny potencjał, radzić sobie z normalnymi stresami życia, pracować produktywnie i wnosić wkład w społeczność” (WHO, 2001). Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) przyjmuje z kolei następującą definicję: „zdrowie psychiczne to dobrostan psychiczny, fizyczny i społeczny, a także zdolność do rozwoju i samorealizacji. Oznacza nie tylko brak chorób psychicznych, ale także poczucie własnej wartości i umiejętność czerpania radości z życia” (NFZ, 2021).

1 500 000

dzieci odczuwa niezadowolenie ze swojego życia w stopniu zagrażającym ich zdrowiu psychicznemu
Stan naszego zdrowia psychicznego zależy od wielu czynników: genetycznych, biologicznych, rodzinnych i społecznych. Historia zaburzeń w rodzinie, biologiczne czynniki, które mają znaczenie od momentu poczęcia aż do narodzin (depresja okołoporodowa) i we wczesnym dzieciństwie. Wczesny okres dojrzewania, zmiany w mózgu, zmiany hormonalne oraz społeczne zaniedbania rodzicielskie, przemoc, przemoc i hejt rówieśniczy. Dwa z nich nabierają w ostatnich latach coraz większego znaczenia: odczuwanie nadmiernego stresu (zwłaszcza stresu szkolnego) oraz wpływ krzywdzenia dzieci i przemocy. Znacząco odsetek dzieci, które odczuwają silny stres związany ze szkołą.

Rodzaje problemów psychicznych u dzieci

Najczęstszym rozpoznaniem w 2020 r. były zaburzenia rozwojowe, w tym zaburzenia rozwoju mowy i języka, zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych, zaburzenia rozwoju funkcji motorycznych, całościowe zaburzenia rozwoju, w tym związane ze spektrum autyzmu, zaburzenia hiperkinetyczne, w tym ADHD, zaburzenia zachowania i in., (65%; 108 546 osób), a kolejno zaburzenia nerwicowe (15%; 25 245), zaburzenia afektywne (7%; 12 088) i upośledzenie umysłowe (5%; 8676).

Z badań przeprowadzonych na zlecenie Rzecznika Praw Dziecka (RPD) wśród dzieci i młodzieży w 2021 r. wynika, że ok. 14% uczniów w Polsce wymaga interwencji związanej z ich funkcjonowaniem psychicznym. Wynik świadczący o niskim samopoczuciu psychicznym i niezadowoleniu ze swojego życia odnotowano u 15% badanych z klas II szkoły podstawowej, 13% – klas VI szkoły podstawowej i 13% – klas II liceum/technikum. Wyniki różnicowały płeć i miejsce zamieszkania. W II klasach szkoły podstawowej to chłopcy częściej niż dziewczyny określali swoje samopoczucie jako złe, a w VI klasach szkoły podstawowej i w liceum/technikum to dziewczyny znacząco częściej wskazywały takie objawy. Dzieci i nastolatki z II klas szkoły podstawowej oraz II klas liceum/technikum mieszkające w dużych miastach częściej wskazywały na złe samopoczucie, podczas gdy na poziomie klas VI najgorzej swoje samopoczucie oceniały dzieci mieszkające na wsi. Najgorzej swoje samopoczucie oceniali we wszystkich grupach wiekowych jedynacy i badani z rodzin z pięciorgiem lub większą liczbą dzieci oraz badani z gorzej sytuowanych rodzin.
Jednym z najbardziej przerażającym wskaźników dotyczących stanu zdrowia polskich dzieci jest liczba prób samobójczych i okaleczeń. Liczba prób samobójczych utrzymuje się w Polsce na wysokim poziomie. W 2021 r. osiągnęła ona najwyższy wskaźnik od lat – 1496 prób, w tym 85 podjętych przez dzieci do 12 r.ż.

Najważniejszy dla młodych ludzi jest dom

W badaniach wśród polskich studentów nad konsekwencjami negatywnych doświadczeń w dzieciństwie wykazano, że największy związek z późniejszymi zachowaniami autodestrukcyjnymi miały krzywdzenie emocjonalne i zaniedbanie emocjonalne w dzieciństwie (m.in. brak wsparcia emocjonalnego, obrażanie, poniżanie, poczucie bycia niechcianym, niewidzianym lub niekochanym). Osoby, które doświadczyły takich zachowań ze strony swoich bliskich, odpowiednio, 7- i 10-krotnie częściej podejmowały próby samobójcze, a osoby, które doświadczyły czterech lub więcej negatywnych zdarzeń w dzieciństwie, 17-krotnie częściej podejmowały próby samobójcze i 11-krotnie częściej się samookaleczały. Jak widać brak uwagi i poczucie bycia niekochanym to elementy, które zaburzają poczucie bezpieczeństwa u dzieci i sprawiają, że czują się niewidzialne. Pusty dom, odgrzewane posiłki, spożywane w samotności, brak rozmów, uwagi i przytulenia, potęguje samotność, izolację i zapadanie się w problemach. „Najważniejszy dla młodego człowieka jest dom – mówi prof. dr hab. n. med. Irena Namysłowska w rozmowie opublikowanej na stronie https://slonienabalkonie.pl/aktualnosc/rozmowa-jest-kluczem-do-wszystkiego/ – a w dzisiejszych domach słychać ciszę, zapracowanym rodzicom umyka, to co jest najważniejsze – dostępność emocjonalna. A kiedy rodzice wreszcie wrócą wieczorem, są bardzo zmęczeni i ich kontakt z dzieckiem ogranicza się do pytania o to, jak było w szkole i czy zjadły obiad. A co potem robią rodzice? Biegną do Internetu. Mówi się, że to dzieci zamykają się w wirtualnym świecie, ale często to właśnie dorośli siedzą przed ekranami, robią w sieci zakupy, grają, sprawdzają wiadomości czy dalej pracują. Są nieobecni duchem, niedostępni emocjonalnie.”
Niestabilna relacja z rodzicem sprawia także, że dziecko nie będzie chciało rozmawiać z dorosłymi, będzie bało się powiedzieć o swoich uczuciach czy problemach. Zabraknie czasu, by zadziałać w odpowiednim momencie.

Komunikacja to podstawa

Za dobry wskaźnik relacji w rodzinie i jednocześnie czynnik chroniący przed podejmowaniem zachowań ryzykownych i występowaniem zaburzeń psychicznych oraz zwiększający satysfakcję młodzieży z życia uznaje się m.in. łatwość komunikacji w rodzinie. Łatwość rozmów z rodzicami pogarsza się z wiekiem, a rozmowy z ojcem są wyraźnie trudniejsze dla dziewczyn. Ponadto z wiekiem pogłębiają się zależne od płci różnice w zakresie łatwości porozumienia się z matką – u 15-latków są one już istotne. Rozmowy z rodzicami są najtrudniejsze dla nastolatków wychowywanych przez samotnych rodziców i mieszkających w dużych miastach.

Boję się powiedzieć mamie o tym, że mam myśli samobójcze. Boję się, że będzie wtedy na mnie zła albo zezłości się, że powiedziałam o nich pani pedagog. Najbardziej boję się, że zabierze mi telefon, bo pomyśli, że to wszystko przez to, że go używam.

Dziewczyna, 15 lat, Z telefonów i maili do 116 111– telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży
Kluczowe jest więc wsparcie uzyskane od rodziców, dobre relacje w rodzinie oraz wsparcie rówieśnicze. Według danych z ostatnich badań HBSC z 2018 r. w całej badanej populacji wysoki poziom wsparcia ze strony rodziców odnotowano u 39% nastolatków, a ze strony rówieśników – u 14% ankietowanych (wyk. 2). W przypadku wsparcia rówieśniczego to duży spadek w stosunku do poprzedniej edycji badania, gdy na wysokie wsparcie rówieśników wskazywało 23% badanych.

Nie jest łatwo rozmawiać z dzisiejszymi dziećmi i młodzieżą. Różnice pokoleniowe, media społecznościowe, wszechobecna komunikacja wideo i tik toki, nie ułatwiają nam zrozumienia młodych ludzi. Wymienione wyżej elementy mają ogromny wpływ na zdrowie psychiczne, a ekrany, nad którymi dzieci spędzają coraz więcej czasu, sprawiają, że mózg i układ nerwowy nie rozwijają się prawidłowo. Przed tym nie uciekniemy. Warto znaleźć sposób. Przyjrzeć się zainteresowaniom dzieci, nie kwestionować, nie wyśmiewać, spróbować słuchać i zrozumieć. Poświęcenie czasu i słuchanie w rozmowie to jeden z elementów sukcesu.
Zdania typu: „Co ty możesz mieć za problemy?”; „Wszystko masz i wiecznie narzekasz.”; nie są wspierające, oddalają nas od dziecka i sprawiają, że nie do nas przyjdzie, gdy będzie miało problem.

Nigdy nie mów!

• jakie ty możesz mieć problemy?
• ogarnij się!
• przestań myśleć o głupotach i weź się w garść.
• tylko słabi ludzie tak się zachowują!
• to twoja wina, że tak się czujesz, zapanuj nad tym!
• nie masz powodów do płaczu!
• chłopcy nie płaczą!
• dlaczego nam to robisz?
• inni mają gorzej!

Więcej na temat – Dziecko w depresji. Informator dla rodziców i Pedagogów.

Ochrona zdrowia psychicznego dzieci i nastolatków ma zasadnicze znaczenie w zapewnieniu im dobrego startu w życie. Zbyt późno zauważone czy zdiagnozowane problemy psychiczne w dzieciństwie mogą doprowadzić do późniejszego rozwoju pełnych zaburzeń psychicznych i stanowić bariery dla pełnego rozwoju dziecka oraz jego szans edukacyjnych, społecznych czy zawodowych.
Korzystanie z pomocy psychologicznej dla rodziców jest czymś normalnym i ma wiele pozytywnych skutków i nie należy się tego wstydzić.

Artykuł przygotowany na podstawie raportu Dzieci się liczą. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce, Fundacja Dajemy Dzieciom siłę.

W artykule wykorzystane również zostały materiały i informacje ze strony fundacji https://slonienabalkonie.pl